PHẬT GIÁO VÀO VÙNG ĐẤT QUẢNG BÌNH

 

Tham luận của BTSGHPGVN huyện Lệ Thủy

Phật giáo truyền vào nước ta từ đầu công nguyên và kể từ đó nó đã gắn liền với lịch sử của dân tộc và là một tôn giáo bám rễ sâu đậm trong tâm linh con người Việt Nam, bởi “tôn chỉ mục đích của đạo Phật nhằm xây dựng cuộc đời thuần mỹ, chí thiện, bình đẳng, yên vui và no ấm, cốt tủy của Phật giáo là từ bi, hỷ xả, vô ngã vị tha, cứu khổ, cứu nạn”411. Phật giáo đã để lại dấu ấn sâu rộng trong lịch sử tư tưởng và văn hoá Việt Nam.
Với vị trí là vùng biên viễn của các tập đoàn và các quốc gia phong kiến thời cổ trung đại, vùng đất Quảng Bình đã tiếp nhận sự lan tỏa của Phật giáo trong cả một chuỗi dài lịch sử với rất nhiều thăng trầm.
Phật giáo trên địa bàn Quảng Bình có cơ hội phát triển kể từ khi vùng đất này thuộc về quốc gia Đại Việt, đặc biệt là vào thời kỳ Đại Việt lấy Phật giáo làm quốc giáo thời kỳ từ nhà Lý (1010 – 1225) đến nhà Trần (1225 – 1400). Theo tiến trình lịch sử, năm 1069, sau hành trình mở cõi về phương Nam của Lý Thường Kiệt dưới thời Lý Thánh Tông đã thu hồi 3 châu Bố Chinh (sau là Bố Chính), Địa Lý (sau là Lâm Bình), Ma Linh (sau là Minh Linh) chính thức sáp nhập vào nước Đại Việt (Trong đó, châu Bố Chinh và châu Địa Lý là vùng đất Quảng Bình, châu Ma Linh thuộc vùng đất Bắc Quảng Trị ngày nay). Thực hiện chính sách di dân lập ấp vào những vùng đất mới của các triều Lý – Trần, những lớp người Việt từ ngoài Bắc… đến định cư trên vùng đất này đã mang theo cả truyền thống văn hóa, tín ngưỡng của mình đến gieo hạt, ươm mầm trên vùng đất mới, và chỗ dựa tâm linh gần gũi và thân thiết nhất đối với họ chính là Phật giáo. Đó là lý do vì sao trong suốt hành trình Nam tiến, người Việt lập làng đến đâu, đào giếng lấy nước uống, trồng cây đa đầu làng, xây đình làng, chùa làng để thờ Phật đến đấy. Không phải ngẫu nhiên mà ca dao đã có câu: “Đất vua, chùa làng, phong cảnh Bụt”. Chùa Phật được dựng lên trên vùng đất mới vừa là hình ảnh nhắc nhớ về quê hương nguồn cội, vừa là nhân tố có tính tương đồng giúp họ nhanh chóng hòa nhập, kết nối với văn hóa, tín ngưỡng của cư dân bản xứ. Chùa thường được kiến trúc theo kiểu “Chùa đất, Phật vàng”, tức là kiểu



411 Hồ Chí Minh toàn tập, tập 8, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2000.

kiến trúc chùa bằng gỗ, tranh thấp bé, xung quanh thì đắp phên trét đất trộn rơm… và Phật giáo không chỉ đứng chân lại ở Quảng Bình mà tiếp tục ảnh hưởng và lan tỏa theo hành trình của công cuộc mở cõi về phương Nam.
Đặc biệt vào thời Lý – Trần, thời kỳ vẻ vang, oanh liệt của dân tộc, Phật giáo lúc này trở thành quốc giáo, đưa tinh thần nhập thế được thể hiện rất sinh động và rõ nét qua hành trạng của những nhân vật Phật giáo tiêu biểu như Vạn Hạnh, Lý Thái Tổ, Lý Thánh Tông, Lý Thường Kiệt, Trần Thái Tông, Trần Nhân Tông… đã xây dựng nền Phật giáo Đại Việt hưng thịnh và góp công lớn vào công cuộc xây dựng dân tộc Đại Việt hùng cường, như Lê Mạnh Thát viết: “Phật giáo vào giai đoạn này đã trở thành một nhân tố để thống nhất dân tộc. Khi vua Lý Thái Tổ lên ngôi thì sự nghiệp thống nhất dân tộc bằng văn hóa lại được đẩy mạnh hơn bao giờ hết. Nó trở thành chính sách cơ bản cho sự đoàn kết toàn dân tộc…”412. Điều đáng lưu ý là những nhân vật kể trên không chỉ dùng Phật giáo để nhập thế phò vua, giúp nước, cứu người… mà còn xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc.
Dưới thời Trần, Phật giáo được truyền bá sâu rộng và xuất hiện trường phái riêng của Đại Việt với những giáo lý thực tế trên nền tảng căn bản của tôn giáo “từ bi, bác ái và vị tha”. Nhiều nhà vua, vương hầu, khanh tướng đã xuất gia quy y cửa Phật. Đặc biệt, là sự xuất gia của vua Trần Nhân Tông vào năm 1299, Ngài đã thành lập ra Thiền phái Trúc Lâm và trở thành vị tổ thứ nhất của một thiền phái lớn nhất thời Trần. Đây là hệ thống thiền phái đặc trưng đầu tiên của Đại Việt với chủ trương cư trần lạc đạo, vẫn sống trong đời sống bình thường nhưng vui với đạo. Dòng thiền này ra đời làm cơ sở vững chắc cho Phật giáo Đại Việt.
Sau khi thành đạo, Trần Nhân Tông đã đi khắp nước thuyết pháp truyền giảng giáo lý Phật giáo với nội dung và mục đích chính là dùng Trúc Lâm thống nhất ý thức hệ toàn dân đê củng cố khối thống nhất dân tộc đã được thử thách trong diễn trình lịch sử và đặc biệt là trong các cuộc chiến tranh ác liệt chống Nguyên Mông. Ngài đã vân du thuyết giảng Phật pháp tại nhiều trung tâm Phật giáo của nước ta thời bấy giờ, như: chùa Phổ Minh, Sùng Nghiêm, Báo Ân, Vĩnh Nghiêm… và vào đến tận Quảng Bình, mà thời đó là phủ Lâm Bình, thuộc vùng biên địa cực Nam của Đại Việt.
Theo Thánh Đăng Ngữ Lục viết: “Tháng 10 năm Kỷ Hợi, niên hiệu Hưng Long thứ 7 (1299), Phật hoàng Trần Nhân Tông đi thẳng lên núi Yên Tử, chuyên cần tu tập “mười hai hạnh đầu đà”, lấy hiệu là Hương Vân Đầu Đà, lập tịnh xá Trượng Đề, khai



412 Lê Mạnh Thát (2000), Toàn tập Trần Nhân Tông, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh

pháp độ tăng, học chúng đến rất đông. Sau đó chiêu tập danh tăng chùa Phổ Minh, phủ Thiên Trường, mở hội lớn giảng thuyết kinh điển. Vài năm sau, Ngài vân du phương ngoài, đến trại Bố Chính, chọn am Tri Kiến để ở”.
Theo Đại Việt sử ký toàn thư, tập 1 chép: “Hơn một năm sau khi xuất gia, tháng 3 năm Tân Sửu, niên hiệu Hưng Long thứ 9 (1301), Thượng hoàng Trần Nhân Tông đi chơi các địa phương, sang  Chiêm Thành và đến tháng 11 năm ấy Ngài trở về”413. Sự kiện này hoàn toàn khớp với Tam Tổ thực lục đã ghi: “Sau ở chùa Phổ Minh của phủ Thiên Trường, Thượng hoàng mời đến các danh Tăng, mở lớn các trường giảng, trải mấy năm bèn vân du phương ngoài, đến trại Bố Chính, chọn am Tri Kiến để ở”414.
Ngoài sự tồn tại của am tri Kiến trước năm 1301 trên đất Lâm Bình, theo ghi chép của Dương Văn An (1555), ở phủ Bố Chính và phủ Tân Bình bấy giờ có các chùa như: chùa Cảnh Phúc ở Cảnh Dương, chùa Quan Âm ở Bồ Khê (xã Thanh Trạch ngày nay) lập năm Hồng Đức thứ 3  (1473),  huyện  Khang  Lộc  (nay  là huyện Quảng Ninh) có chùa Hóa, huyện Lệ Thuỷ có chùa Kính Thiên và chùa Đại Phúc415.
Đến thời chúa Tiên Nguyễn Hoàng và các chúa Nguyễn đã mở rộng cánh cửa chấn hưng Phật giáo bằng cách cho xây dựng và phục dựng nhiều ngôi chùa trên lãnh thổ của mình, trong đó có chùa Kính Thiên ở Thuận Trạch. Từ đó, Phật giáo xứ Đàng Trong có bước phát triển, góp phần giáo hoá thiện tâm cho dân chúng trong vùng, tạo ra sự ổn định xã hội và cộng đồng dân cư, làng xã…
Các đời vua triều Nguyễn sau này cũng rất quan tâm đến sự trùng tu, phục dựng các chùa trên toàn đất nước nói chung và Quảng Bình nói riêng.
Vậy Phật giáo đã đến vùng đất Lệ Thủy có từ rất sớm, tính từ năm 1301 khi Phật hoàng Trần Nhân Tông vào bang giao cùng Chiêm thành, dừng chân lại Quảng Bình bấy giờ, lập nên Am Tri Kiến, sau này là Chùa Hoằng Phúc tại Lệ Thủy, lúc đó lịch sử Phật giáo ở vùng đất Quảng Bình chính thức được ghi vào sử sách thư tịch.

PHẬT GIÁO LỆ THỦY XƯA & NAY

Lệ Thủy là một huyện đồng bằng thuộc tỉnh Quảng Bình, Việt Nam. Phía nam giáp huyện Vĩnh Linh (thuộc tỉnh Quảng Trị), phía bắc giáp huyện Quảng Ninh (Quảng Bình), phía Tây giáp nước CHDCND Lào, phía Đông giáp Biển Đông.



413 Ngô Sĩ Liên (2004), Đại Việt sử ký toàn thư, tập 1, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội
414 Lê Mạnh Thát (2000), Toàn tập Trần Nhân Tông, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh
415 Dương Văn An, Trần Đại Vinh, Hoàng Văn Phúc dịch chú – hiệu đính (2001), Ô châu cận lục, Nxb Thuận Hóa, Huế

ngày 30, mồng 1, 14, ngày rằm và tết Nguyên Đán. Hoạt động tu học dường như không có, do chùa vẫn chưa bàn giao cho Giáo hội quản lý, chưa có sư trụ trì để hướng dẫn Phật tử tu học.
Chùa Hoằng Phúc: Theo sắp đặt các đơn vị hành chính đời Trần, châu Lâm Bình dưới đời nhà Lý được đổi thành phủ Lâm Bình rồi phủ Tân Bình, lộ Tân Bình rồi đến cuối đời Trần đổi thành trấn Tân Bình, rồi trấn Tây Bình. Theo sách Đất nước Việt Nam qua các đời của Đào Duy Anh, trấn Tây Bình có huyện Phúc Khang (có lúc là Thượng Phúc, Khang Lộc…), huyện Nha Nghi và huyện Tri Kiến.
Và “Năm Vĩnh Lạc thứ 13 (1415), tháng 8, chia đất huyện Tri Kiến cho lệ vào hai huyện Nha Nghi và Phúc Khang”416. (huyện Nha Nghi tương đương huyện Lệ Thủy và huyện Phúc Khang tương đương huyện Quảng Ninh ngày nay).
Sách Ô châu cận lục đã nhắc đến địa danh Tri Kiến: ”Tri Kiến cổ chi huyện Kiến, Tả Bình kim tức phủ Bình”, tức là: “Tri Kiến xưa nơi đặt huyện, Tả Bình nay tức phủ Bình”. Theo Giáo sư Lê Mạnh Thát: “Tri Kiến là nơi dựng của huyện xưa và có thể là một tên gọi địa phương của Tri Kiến”417 và “Danh xưng Tri Kiến xưa là nơi huyện Tri Kiến đặt huyện lỵ, đất cũ huyện Tả Bình nay thuộc phủ Tân Bình”. Ngoài ra, cũng theo “Ô châu cận lục” ở phần “Phong tục tổng luận” về huyện Phong Lộc có viết: “Tri Kiến thì nhiều gái góa chồng…”. Do Tri Kiến thuộc huyện Phong Lộc nên Tri Kiến cũng là tên thôn (phường, trang,.) và thôn này theo “Mục Đồ bản” của sách Ô châu cận lục ở trang 31 có tên là “An Trạch xã” thuộc huyện Lệ Thủy. Từ đó, có thể khẳng định: Tri Kiến vừa là tên thôn, vừa là tên của huyện Tri Kiến xưa thuộc phủ Lâm Bình.
Khởi nguồn từ am Tri Kiến: Am thờ Phật ở thôn Tri Kiến, huyện Tri Kiến gọi là am Tri Kiến. Vào những năm cuối thế kỷ XIII, đầu thế kỷ XIV, Am là nơi thờ Phật và được gọi là Chùa. Theo Giáo sư Lê Mạnh Thát trong sách Toàn tập Trần Nhân Tông khẳng định: “Am Tri Kiến là ngôi chùa của lỵ sở Tri Kiến của Bố Chính”418. (Địa danh Bố Chính đã được Thánh Đăng Ngữ Lục, Đại Việt sử ký toàn thư và Tam Tổ thực lục nhắc đến là trại Bố Chính, không phải châu hay phủ Bố Chính. Đại Việt sử ký toàn thư, sđd, tr.262 đã chú thích: Miền đất Quảng Bình bấy giờ cũng gọi là trại Bố Chính. Trại là miền đất, vùng đất chưa được khai hóa ngang bằng so với các Lộ).




416 Đào Duy Anh (2005), Đất nước Việt Nam qua các đời, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
417 Lê Mạnh Thát (2000), Toàn tập Trần Nhân Tông, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh.
418 Lê Mạnh Thát, Sđd

Tri Kiến là tiền thân của chùa Kính Thiên, tức là cùng tọa trên một vị trí địa lý xã An Trạch trước đây và phường Thuận Trạch sau này.
Thứ nhất, Am Tri Kiến và chùa Kính Thiên đều có chung tên gọi dân gian là chùa Trạm, bởi ở gần trạm Bình Giang thuộc thôn Tri Kiến (thời Trần), An Trạch xã (thời Lê), phường Thuận Trạch (thời chúa Nguyễn) và thôn Thuận Trạch, xã Mỹ Thủy ngày nay, cụ thể:
Hiện chưa có sử liệu nào ghi rõ am Tri Kiến là chùa Trạm, tọa gần trạm Bình Giang, nhưng có thể lý giải thông qua sự lưu truyền câu ca dao trong dân gian: “Tạnh trời chuông Trạm ngân xa Ngân vào Hồ Xá, ngân qua Truông Hồ” Chuông Trạm tức là chuông chùa Trạm, chùa gần trạm Bình Giang nên dân gian còn gọi là chùa Trạm (Thậm chí thời kỳ dinh Quảng Bình đóng ở thôn An Trạch, dân gian vẫn thường gọi là dinh Trạm). Câu ca dao còn khẳng định trước năm 1306, ở gần trạm Bình Giang có am, chùa lớn nổi tiếng mới “ngân xa, ngân vào Hồ Xá, ngân qua Truông Hồ” (thuộc Ma Linh) đến hết vùng đất cực Nam của Đại Việt kể từ năm 1069 đến trước năm 1306. (Trạm Bình Giang ở bên hữu bờ sông Bình Giang (nay là sông Kiến Giang) thuộc thôn Tri Kiến, huyện Tri Kiến xưa, sau là huyện Nha Nghi, nay là Lệ Thủy. Trạm Bình Giang là một trong những trạm công lớn của Nhà nước trên đường Thiên



419 Dẫn từ “Thánh Đăng Ngữ Lục”. Xem Thích Không Nhiên – Bình Nguyên, “Từ tiếng chuông chùa Trạm đến đại hồng chung chùa Hoằng Phúc”, Liễu quán số 5 – Trung tâm Văn hóa Phật giáo Liễu quán Huế ấn hành 2015.

Thiên và chùa Đại Phúc.
Trên địa bàn huyện Lệ Thuỷ có 2 chùa Kính Thiên và chùa Đại Phúc, nhưng do chùa Đại Phúc ở địa phận hai thôn Đại Phúc và Tuy
Lộc (xã Lộc Thủy) được xây dựng từ thời các chúa Nguyễn421, nên chỉ có duy nhất chùa Kính Thiên ở gần trạm Bình Giang thuộc xã An Trạch xưa.
Từ các luận cứ nêu trên, có thể khẳng định rằng: am Tri Kiến và chùa Kính Thiên thực chất là một. Am Tri Kiến là tiền thân của chùa Kính Thiên.
Từ am Tri Kiến đến chùa Kính Thiên: Hiện nay, chưa có tư liệu lịch sử để khẳng định chùa Kính Thiên được đổi tên hoặc phục dựng lại trên nền am Tri Kiến từ năm nào, nhưng theo mô tả nêu trên của Tiến sĩ Dương Văn An cho thấy đến thời Lê



420 Dương Văn An, Sđd; Đại Nam thực lục tiền biên, quyển 1, mục Thái tổ Gia Dũ Hoàng đế Nguyễn Hoàng. 421 “Đại Nam nhất thống chí’ dẫn trong “Quảng Bình qua các thời kỳ lịch sử”, Thư viện Quảng Bình xuất bản, 1998, tr.258.

 

• Mạc, cổ tự Kính Thiên rơi vào cảnh hoang phế, chỉ còn trơ một khu nền cũ mà thôi “.. .Nay hoa rụng chim kêu, chỉ còn trơ nền cũ mà thôi”. Như vậy chùa Kính Thiên đã được đổi tên hoặc phục dựng lại trên nền am Tri Kiến trước thời Mạc Phúc Nguyên (1546-1561). Mãi đến năm 1609, chúa Tiên Nguyễn Hoàng mới dựng lập lại chùa Kính Thiên trên nền cũ có cùng tên gọi: “Chùa Hoằng Phúc ở phường Thuận Trạch, huyện Lệ Thủy do Thái tổ Hoàng đế bản triều dựng lại trên nền đất cũ từ năm thứ 52, gọi là chùa Kính Thiên”422.

Từ năm 1627, do chiến tranh loạn lạc dưới thời Trịnh – Nguyễn phân tranh, cũng giống như các chùa khác, chùa Kính Thiên rơi vào cảnh hoang tàn đổ nát và quên lãng. Trong sử sách không thấy ghi chép gì về chùa Kính Thiên trong giai đoạn này.
Đến năm 1716, mặc dầu vẫn đang trong thời kỳ Trịnh – Nguyễn phân tranh, nhưng chúa Nguyễn Phúc Chu vẫn rất quan tâm cho trùng tu lại chùa Kính Thiên ở Thuận Trạch và thân hành đến chùa ban hoành phi đề “Kính Thiên Tự”, một hoành phi “Vô Song Phúc Địa” (Đất Phúc có một không hai) cùng năm cặp liễn đối ngự chế” với hàm ý súc tích ca ngợi, sự huyền diệu của giáo lý Phật giáo, lòng bác ái, từ bi và những thiền tích của Cổ Phật trong giác ngộ thiện tâm con người cũng như sự soi chiếu tương quan chứng ngộ pháp vô vi nhiệm màu giữa Đời và Đạo…
Sau khi lấy lại thành Phú Xuân (1801), năm 1802 Nguyễn Ánh lên ngôi hoàng đế lấy niên hiệu là Gia Long, bên cạnh việc củng cố công quyền thì việc củng cố thần quyền cũng rất được chú ý. Ông đã cho tái thiết lại các ngôi chùa, tuy nhiên việc tái thiết ở quy mô nhỏ, đơn giản.
Từ Kính Thiên đến Hoằng Phúc: Về sự xuất hiện danh xưng chùa Kính Thiên, chùa Hoằng Phúc được các sách Ô châu cận lục, Đại Nam thực lục tiền biên, Đại Nam thực lục chính biên, Đại Nam nhất thống chí đã nói rõ, chùa Hoằng Phúc được phục dựng và đổi tên từ chùa Kính Thiên.
Dưới thời vua Minh Mạng, nhà vua ý thức rằng: Danh sơn thắng tích không nên để vùi lấp mất đi, huống chi đây là nơi đức Hoằng tổ ta vì dân cầu phúc, nên đã cho tu sửa lại một số chùa, trong đó có chùa Kính Thiên/Hoằng Phúc.
Năm Minh Mạng thứ 2 (1821), trong chuyến ngự giá Bắc tuần, vua có ghé thăm chùa Kính Thiên và cho đổi tên chùa là “Hoằng Phúc Tự” (Ngôi chùa mở rộng ơn phước hay phúc lớn)423.



422 Đại Nam nhất thống chí, tập 2, Tỉnh Quảng Bình, Nxb Thuận Hóa, Huế, 1997.
423 Đại Nam nhất thống chí, tập 2, Tỉnh Quảng Bình, Nxb Thuận Hóa, Huế, 1997.

Tháng 6 năm Quý Mùi, niên hiệu Minh Mạng năm thứ 4 (1823), nhà vua ban cấp cho 100 lạng bạc để trùng tu chùa Kính Thiên ở phường Thuận Trạch.17
Năm Minh Mạng thứ 7 (1826), vua lại ban cho 150 lạng bạc để sửa chữa.18 Ngày 27 tháng 6 năm Kỷ Hợi (1839), niên hiệu Minh Mạng thứ 20, nhân dân đã
quyên góp chú đúc lại Đại hồng chung năm xưa đã bị thất lạc và đề tên “Hoằng Phúc linh chung”.
Năm Minh Mạng thứ 21 (1840), nhân lễ mừng thọ của nhà vua, chùa đã tâu xin làm lễ khai kinh chúc thọ, được ban cho 200 quan tiền.19
Năm Thiệu Trị thứ 2 (1842), vua thánh giá tuần hạnh phương Bắc, ban cho chùa 300 quan tiền để tôn tạo chùa; đích thân vua và hoàng đệ Tùng Thiện Quận công Nguyễn Phúc Miên Thẩm ngự chế ban hai bài thơ, cho khắc vào bảng đồng treo ở chùa để ghi nhớ thắng tích, ca ngợi huyền diệu trong thanh tĩnh hư vô của nhà Phật và mong nhà Phật mở rộng từ bi, giáo hóa, ban quả phước cho chúng sinh.
Năm Thiệu Trị thứ 6 (1846), nhân lễ mừng thọ 40 tuổi của vua, chùa được thưởng 300 quan tiền. 20
Năm 1879, chùa lại cử hành lễ khai kinh chúc thọ vua Tự Đức, được ban cấp 200(22) quan tiền.
Đến cuối thế kỷ XIX, trải qua chiến tranh, nhất là biến cố kinh đô thất thủ, dấy nghĩa Cần Vương, chùa bị hư hỏng dần.
Đầu thế kỷ XX, khoảng năm 1918, chùa có thiện duyên được một vị Thượng thư bộ Lễ phát tâm trùng tu424.
Năm 1943, chùa Hoằng Phúc lại tiếp tục được tu sửa với sự phát tâm của một thí chủ là Lãnh binh Nguyễn Đại Bổn425.
Năm 1977, trên nền chùa Hoằng Phúc cũ đã dựng lên một ngôi nhà nhỏ để làm nơi thờ các đức Phật, đáp ứng nguyện vọng của đông đảo Phật tử và nhân dân trong vùng. Tuy nhiên, ngôi nhà đã bị đổ nát sau một cơn bão vào năm 1985.
Chùa Hoằng Phúc theo dân gian còn được gọi là chùa Quan. Khởi nguồn từ am Tri Kiến đến chùa Kính Thiên và chùa Hoằng Phúc luôn được các vương triều phong kiến lúc đang thịnh trị, từ thời Trần đến các chúa Nguyễn, vua Nguyễn đã quan tâm


424 Dẫn Trần Đại Vinh, “Chùa Kính Thiên – Hoằng Phúc trong lịch sử”, Liễu quán số 5 – Trung tâm Văn hóa Phật giáo Liễu quán Huế ấn hành 2015.
425 Dẫn Trần Đại Vinh, “Chùa Kính Thiên – Hoằng Phúc trong lịch sử”, Liễu quán số 5 – Trung tâm Văn hóa Phật giáo Liễu quán Huế ấn hành 2015.

Tài liệu tham khảo:

1. 1. Dương Văn An, Trần Đại Vinh – Hoàng Văn Phúc hiệu đính – dịch chú, Ô châu cận lục, Nxb Thuận Hoá, Huế
   2. Đào Duy Anh (2005), Đất nước Việt Nam qua các đời, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội
   3. Phạm Đức Thành Dũng (2015), “Tìm hiểu thêm về chùa Hoằng Phúc qua một số tư liệu chữ Hán”, Liễu Quán, số 5
   4. Ngô Sĩ Liên (2004), Đại Việt sử ký toàn thư, tập 1, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội
   5. Hồ Chí Minh toàn tập, tập 8, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2000.
   6. Đại Nam nhất thống chí, trong “Quảng Bình qua các thời kỳ lịch sử”, Thư viện Quảng Bình xuất bản, 1998
   7. Đại Nam thực lục tiền biên, (quyển 1, mục Thái tổ Gia Dũ Hoàng đế Nguyễn Hoàng).
   8. Đại Nam thực lục tiền biên, (quyển 8, mục Hiển Tông Hiếu Minh Hoàng đế Nguyễn Phúc Chu).
   9. Đại Nam thực lục chính biên (Đệ nhị kỷ, quyển 21, Thực lục về Thánh tổ Nhân Hoàng đế Minh Mạng)
   10. Đại Nam nhất thống chí, tập 2, Tỉnh Quảng Bình, Nxb Thuận Hóa, Huế, 1997.
   11. Thích Không Nhiên – Bình Nguyên (2015), “Từ tiếng chuông chùa Trạm đến đại hồng chung chùa Hoằng Phúc”, Liễu Quán, số 5
   12. Lê Mạnh Thát (2000), Toàn tập Trần Nhân Tông, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh
   13. Trần Đại Vinh (2015), “Chùa Kính Thiên – Hoằng Phúc trong lịch sử”, Liễu Quán, số 5