NNC. Nguyễn Hữu Thông* ThS. Lê Thọ Quốc**

1. Mở đầu

Lần tìm về những ngôi cổ tự trên đất Quảng Bình, chúng tôi cứ trăn trở chắc hẳn không còn gì, dù trong các thư tịch cổ như Thánh đăng lục, Ô châu cận lục, Phủ biên tạp lục, Đại Nam thực lục, Đồng Khánh địa dư chí… đã nhắc đến rất nhiều các ngôi cổ tự từ thuở ban đầu khi vùng đất này sáp nhập vào Đại Việt cho đến các triều đại sau này. Bởi rằng, trong lịch sử vùng đất này phải chịu nhiều chính biến khi nó đã từng là vùng biên viễn, nơi địa đầu của quốc gia Đại Việt về phía nam, nơi từng trải qua những cuộc chiến tranh khốc liệt trong lịch sử, đặc biệt qua hai cuộc chiến tranh ác liệt chống Pháp và Mỹ, nên hệ thống chùa chiền, các tự khí, pháp khí… phần nhiều đã bị hư hại theo thời gian, chiến tranh binh lửa cũng như những tác động chủ quan của con người.
Qua nhiều đợt khảo sát thực địa (tại vị trí 3 ngôi cổ tự Hoằng Phúc, Cảnh Tiên và Kim Phong trên địa bàn huyện Lệ Thủy và Quảng Ninh), quả thật các ngôi cổ tự, quan tự danh tiếng một thời của vùng đất này hầu hết đã lụi tàn. Tuy vậy, với những hiện vật còn lại, dù ít ỏi nhưng cũng cho thấy dấu ấn một thời hưng thịnh, huy hoàng của Phật giáo trên quê hương Quảng Bình. Trong bài viết này, chúng tôi chỉ tập trung khảo tả và đưa ra những nhận định, đánh giá bước đầu về các di vật hiện còn bảo lưu được của cổ tự Hoằng Phúc (tọa lạc tại xã Mỹ Thủy, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình), qua đó có thể giúp ta có được một cái nhìn tương đối về tình trạng Phật giáo trên vùng đất này với bao cung bậc thăng trầm trong lịch sử.
Chùa Hoằng Phúc, có thể nói là ngôi cổ tự có mặt sớm nhất trên vùng đất Quảng Bình kể từ khi mảnh đất này sáp nhập vào bản đồ Đại Việt. Thánh đăng lục và Ô châu cận lục cho biết, từ nguyên ủy nó chính là am Tri Kiến, từng là nơi dừng chân của Phật hoàng Trần Nhân Tông trong chuyến Nam du năm 1301. Về sau, năm 1609, chúa Nguyễn Hoàng cho dựng chùa Kính Thiên ngay trên nền cũ của ngôi thảo am này; năm 1716, chúa Nguyễn Phúc Chu đã cho trùng tu sửa chữa, sắc ban biển hiệu

• Nhà nghiên cứu Văn hóa, nguyên Phân viện trưởng Phân viện Văn hóa Nghệ Thuật Quốc gia Việt Nam tại Huế

2. Các di vật hiện còn của cổ tự Hoằng Phúc
   1. Dấu tích cổng tam quan chùa

1. 2. Vật liệu, cấu kiện xây dựng

• • Mặt Lân hóa (hay còn gọi là mặt Nã): Một loại phù điêu trang trí đắp hình Lân hóa, được làm bằng ximăng, dài 52cm, cao 33cm và dày 14cm. Có thể đây là một phần cấu kiện được sử dụng trang trí trong hệ thống kiến trúc chùa (có thể trang trí trên bình phong hoặc trên cổng) bị bong tróc. Hiện vật này khi chúng tôi khảo sát đang được lưu giữ tại phòng bảo quản của UBND xã Mỹ Thủy.
  • Các loại ngói, gạch có nhiều kích cỡ dài ngắn, chủng loại lẫn chức năng sử dụng khác nhau, được người dân và chính quyền địa phương trong lần trùng tu xây dựng lại chùa quy tập, lưu giữ tại kho UBND xã Mỹ Thủy. Gồm có: [1] Loại gạch hình chữ nhật lớn, có chiều dài 26cm, rộng 12,5cm và dày 5cm; [2] Loại gạch nhỏ có chiều dài 13cm, rộng 10cm và dày 3cm; [3] Ngói liệt có chiều dài 19,5cm, dày 1cm và rộng từ 15,2cm đến 15,5cm; [4] Ngói âm dương có chiều dài 17,5cm, rộng 15cm và dày 1cm.

1. 3. Hệ thống tượng thờ

1. 1. 1. Tượng Phật Thích-ca

1. 1. 2. Tượng Bồ-tát Địa Tạng

324 Trong Phật giáo, Kiết-già phu tọa có ý nghĩa là cách ngồi yên ổn, không mỏi mệt lay động, khiến ma vương phải sợ hãi. Kiết-già phu tọa có hai loại: Cát Tường và Hàng Ma. Cách ngồi Hàng Ma là cách ngồi xếp bằng, bàn chân phải đặt lên bắp đùi trái, bàn chân trái đè lên bắp đùi phải, hai bàn tay đặt phía trước, bàn tay trái đặt ngửa trên bàn tay phải. Cách ngồi Cát Tường là ngược lại với cách ngồi Hàng Ma, cũng có tên là Liên Hoa tọa. 325 Theo PGS.TS Chu Quang Trứ trong bài viết “Một số quy cách về tạo tượng Phật” cho rằng: tượng Phật Thế Tôn chùa Phật Tích (Bắc Ninh) được căn cứ trên cách đặt tay để nhận định tượng ngồi theo thế tọa thiền Hàng Ma và xác định đây là loại tượng ngồi rất hiếm thấy [Nguyệt san Giác Ngộ, số 159/2009, tr.38].
326 Hình thức thờ này còn được gọi là Hoa Nghiêm tam thánh, với Đức Phật Thích Ca ngồi ở giữa cầm hoa sen, như khi Ngài thuyết pháp ở núi Linh Thứu; hai bên tả hữu là Ca Diếp và A Nan đứng hầu. Tuy vậy, cũng có nơi thờ tượng Thích Ca thuyết pháp ở giữa, hai bên là hai vị Bồ-tát Văn Thù và Phổ Hiền.

1. 1. 3. Bộ tượng Ngọc Hoàng - Nam Tào - Bắc Đẩu

1. 1. 4. Tượng Hộ pháp

1. 1. 5. Tượng Giám Trai Sứ Giả

1. 4. Một số pháp bảo khác
      1. Tòa Cửu long

1. 1. 2. Tòa sen

1. 1. 3. Đại hồng chung, hoành phi, câu đối

3. Lời kết

Kể từ khi Quảng Bình chính thức sáp nhập về Đại Việt năm 1069, những lớp người Việt đến định cư trên vùng đất này đã mang theo cả truyền thống văn hóa, tín ngưỡng của mình đến gieo hạt, ươm mầm trên vùng đất mới, và tất nhiên, chỗ dựa tâm linh gần gũi và thiết thân nhất đối với họ chính là Phật giáo. Đó là lý do vì sao trong suốt hành trình Nam tiến, người Việt đi đến đâu việc đầu tiên đối với họ là lập chùa, thờ Phật. Chùa Phật được dựng lên trên vùng đất mới vừa là hình ảnh nhắc nhớ về quê hương nguồn cội, vừa là nhân tố có tính tương đồng giúp họ nhanh chóng hòa nhập, kết nối với văn hóa, tín ngưỡng của cư dân bản xứ.
So với miền Thuận Quảng, Quảng Bình là vùng đất biên viễn cực Nam và được sáp nhập vào bản đồ Đại Việt sớm hơn cả 200 năm (từ 1069 đến 1306), theo đó các ngôi cổ tự của người Việt hiện diện trên mảnh đất này dĩ nhiên cũng có trước các ngôi chùa được xây dựng ở miền Thuận Quảng hàng mấy thế kỷ. Điều đó đã góp phần lý giải vì sao tại vùng đất này có sự hiện diện, chồng xếp lên nhau của các hệ tượng, pháp khí Phật giáo đa nguồn gốc, đa phong cách, đa chất liệu, và không ít trong số đó được chế tác với kỹ thuật, nghệ thuật mang phong cách tiền Nguyễn.
Có thể nhận thấy, những ngôi cổ tự thời các chúa Nguyễn trên đất Quảng Bình nói chung và chùa Hoằng Phúc nói riêng đã có một bề dày lịch sử tồn tại qua hàng thế kỷ, trở thành nơi quy tụ tâm linh, sinh hoạt tôn giáo cho cộng đồng dân cư. Các ngôi cổ tự này, do vậy đã lưu giữ được nhiều pháp bảo quý hiếm, mang nhiều phong cách nghệ thuật, đặc trưng văn hóa của nhiều triều đại khác nhau. Điều này được thấy rõ qua hệ thống hiện vật còn lưu lại tại chùa Hoằng Phúc: đa dạng về chủng loại, mang nhiều phong cách nghệ thuật cùng kỹ thuật chế tác khác nhau. Chính điều này đã đặt ra nhiều giả thiết, đòi hỏi cần có sự nghiên cứu và thẩm định kỹ hơn để có thể xác định được niên đại ra đời của các hiện vật, nhất là bộ tượng Ngọc Hoàng và tòa Cửu Long hiện còn của cổ tự Hoằng Phúc.
Với bề dày lịch sử hơn 700 năm, chùa Hoằng Phúc hiện đang được đầu tư xây dựng lại với quy mô lớn. Thiết nghĩ, việc nghiên cứu sâu hơn để tìm ra những lời giải



328 Theo chúng tôi, bức hoành này có lẽ do Lễ bộ Thượng thư trí sự Huỳnh Côn (1850 - 1925) quê ở làng Trung Bính thuộc tổng Võ Xá, phủ Quảng Ninh, nay thuộc xã Bảo Ninh, thành phố Đồng Hới, tỉnh Quảng Bình dâng cúng chùa.