Tháng 6 năm 1948, Hội Việt Nam Phật học – hậu thân của An Nam Phật học hội trước đây được thành lập, đặt trụ sở tại số 1B đường Nguyễn Hoàng, Huế do cư sĩ Chơn An Lê Văn Định làm Hội trưởng. Hội bắt đầu nối liên lạc và tái thành lập các tỉnh hội và chi hội ở miền Trung. Từ năm 1949, Phật giáo Quảng Bình từng bước ổn định và phát triển, chùa Phổ Minh được chọn làm nơi đặt trụ sở của Chi hội Phật giáo và Hội Phật học Quảng Bình. Chính trong thời gian này, chùa đã được Chi hội Phật giáo, Hội Phật học kết hợp với Hòa thượng Phổ Minh trùng tu lại quy mô hơn. Đến năm 1951, chùa được xây dựng thành 3 gian cao rộng, hai bên tả hữu của chùa còn được xây dựng thêm nhà Tăng, nhà Thiền rất khang trang. Kể từ đó chùa Phổ Minh trở thành một trung tâm Phật giáo nổi tiếng của tỉnh Quảng Bình.
Có lẽ Phật sự nổi bật nhất của Phật giáo Quảng Bình trong thời kỳ này là mở đại giới đàn tại chùa Phổ Minh ở thị xã Đồng Hới vào ngày 15 tháng 7 năm Nhâm Thìn (1952) sau khi mãn hạ ba tháng an cư của chư Tăng.
Thành phần Hội đồng Thập sư như sau: Đàn đầu: Hòa thượng Hồng Tuyên Chánh Giáo Từ Thông; Yết ma A xà lê: Hòa thượng Từ Tường; Giáo thụ A xà lê: Hòa thượng Huyền Cơ; Tôn chứng: Đệ nhất: Đại sư Thiền Hải; Đệ nhị: Đại sư Thiền Chơn; Đệ tam: Đại sư Thiền Quang; Đệ tứ: Đại sư Thiền Viên; Đệ ngũ: Đại sư Pháp Tạng; Đệ lục: Đại sư Đồng Chơn; Đệ thất: Đại sư Thiền Ấn; Dẫn thỉnh: Đệ nhất: Đại sư Thiền Phong; Đệ nhị Đại sư Thiền Thâm; Đệ tam: Đại sư Diệu Hạnh; Đệ tứ: Đại sư Diệu Thể.
Căn cứ vào hồng danh Tam sư, Thất chứng và Tứ vị dẫn thỉnh, ta thấy có đến 7 vị đệ tử của Hòa thượng Hồng Tuyên tham dự vào hội đồng Thập sư, trong êđó có 6 vị ở ngôi Tôn chứng và 2 vị ở ngôi dẫn thỉnh. Điều này chứng tỏ rằng từ năm 1920 khai sơn chùa Phổ Minh đến năm 1952 hơn 30 năm nỗ lực đào tạo tăng tài, Hòa thượng Hồng Tuyên đã đào tạo được nhiều đệ tử xuất sắc am tường giới luật nên được mời tham dự vào Hội đồng Thập sư tại giới đàn này.249
Năm 1952, trên cương vị Ủy viên Hoằng pháp của Giáo hội Tăng già Trung Việt, thiền sư Thích Trí Thủ (1909-1984) đã đặt viên đá cho ngôi trường Trung, Tiểu học Bồ Đề đầu tiên của Hội tại Thành nội Huế. Từ đó về sau, các trường Bồ Đề từ bậc Tiểu học đến bậc Trung học được lần lượt ở các Tỉnh hội khắp Trung Việt, lan vào cả Sài Gòn. Năm 1953, một trường Bồ Đề bậc Trung học được lập ở Quảng Bình


249 Dẫn theo Thích Như Tịnh, Khảo sát các dòng kệ truyền thừa thuộc thiền phái Lâm Tế trên đất Quảng Bình,
đăng trong tạp chí Liễu Quán số 7 ra tháng 1 năm 2016, Nxb Thuận Hóa, tr.83.

Quan (thị xã Đồng Hới)250, đã giúp giải quyết phần nào tình trạng thất học của thị xã Đồng Hới lúc bấy giờ.251
“Ban Văn hóa Tỉnh hội đã khuếch trương Lớp Giáo lý cư sĩ hiện có ở thị xã Đồng Hới và phổ cập tinh thần Phật giáo trong giới trí thức và nam nữ Phật tử ở Quảng Bình. Gia đình Phật tử hiện đang bành trướng ảnh hưởng trong hang ngũ thanh niên trí thức và thiếu niên học sinh. Tình hình tiến triển khả quan: số đoàn sinh nam nữ càng ngày càng đông. Tỉnh hội đã thành lập thêm các phân hội tại địa hạt huyện Lệ Thủy và huyện Quảng Ninh.252
“Tháng 6 năm Nhâm Thìn (1952), một lớp giáo lý giành riêng cho phụ nữ mỗi chiều 30 và 14 mỗi tháng âm lịch trước khi làm lễ hồng danh tại chùa Hội quán theo lời thỉnh cầu của các khuôn hội ở Hà Trung, Ban Văn hóa Tỉnh hội tổ chức thuyết pháp 2 lần. Một lần tại làng Sa Động do đạo hữu Hoàng Minh Vui, một lần tại làng Mỹ Cảnh do đạo hữu Ưng An. Kết quả rất tốt đẹp. Khi về qua đò, ông Ưng An đã cứu được một em bé rơi xuống sông. Phật sự ở Quảng Bình năm 1952 rất khả quan mặc dù có nhiều trở lực bên ngoài.”253

3. Phật giáo Quảng Bình từ 1954 đến 2009

Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, ngày 8 tháng 5 năm 1954, hội nghị Giơvevơ bắt đầu thảo luận về vấn đề lập lại hòa bình ở Đông Dương. Đêm ngày 21 tháng 7 năm 1954, hội nghị kết thúc, các bên tham gia hội nghị đã ký kết Hiệp định ngừng bắn và lập lại hòa bình ở Đông Dương. Theo Hiệp định, Việt Nam bị chia cắt bởi vĩ tuyến 17, miền Bắc từ sông Bến Hải (Vĩnh Linh, Quảng Trị) trở ra; phần còn lại là miền Nam.
Hòa bình được lập lại, Hòa thượng Phổ Minh quyết định không di cư vào Huế theo lời mời của đệ tử, mà ở lại Quảng Bình cùng tăng ni Phật tử tỉnh nhà khôi phục và phát triển kinh tế. Hòa thượng đã vận động tín đồ trong tỉnh chấp hành nghiêm Sắc lệnh số 234/SL Bảo đảm quyền tự do tín ngưỡng do Hồ Chủ tịch ký ngày 14 tháng 6 năm 1955. Điều 1 ghi rõ: “Chính phủ bảo đảm quyền tự do tín ngưỡng và tự do thờ cúng của nhân dân. Không ai được xâm phạm quyền tự do ấy. Mọi người Việt Nam có quyền tự do theo một tôn giáo hoặc không theo một tôn giáo nào. Các nhà tu hành được tự do giảng đạo tại các cơ quan tôn giáo …”


250 Quảng Bình Quan là công trình kiến trúc gồm có cổng và hệ thống thành lũy được xây dựng năm 1630 để bảo vệ từ xa kinh đô Phú Xuân của chúa Nguyễn. Đây là một di tích kiến trúc có giá trị lịch sử và nghệ thuật. Hiện đã được khôi phục như nguyên bản năm 1630.
251 Sau khi giải phóng Đồng Hới (tháng 8 năm 1954), chính phủ chủ trương không có trường học tư thục, trường này đã giải thể.
252 Theo Viên âm số 114 ra ngày 8 tháng 5 nhuận Phật lịch 2515 (1952)
253 Theo Viên âm số 115 ra ngày 8 tháng 6 Phật lịch 2515 (1952).

Ngày 2 tháng 8 năm 1955, Thủ tướng Chính phủ ra Nghị định số 566 - TTg về việc thành lập các Ban Tôn giáo ở Trung ương (Phủ Thủ tướng), khu, tỉnh. Ban Tôn giáo Phủ Thủ tướng (nay là Ban Tôn giáo Chính phủ thuộc Bộ Nội vụ) có nhiệm vụ: “Nghiên cứu kế hoạch thi hành những chủ trương chính sách của chính phủ về vấn đề tôn giáo, giúp Thủ tướng phối hợp với các ngành ở Trung ương và theo dõi, hướng dẫn, đôn đốc các địa phương trong việc thực hiện những chính sách của Chính phủ về vấn đề tôn giáo và liên hệ với các tổ chức tôn giáo”. Theo đó, Ban Tôn giáo các tỉnh được thành lập, tỉnh Quảng Bình và các tỉnh Hưng Yên, Hải Dương, Phú Thọ…được biên chế 7 người.
Năm 1957-1958, ngài Lệ Hương (1912-1985) trở lại quê nhà ở thôn Trung Đức xã Đức Trach, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình kiến lập phạm vũ, hoằng pháp lợi sinh, đặt tên là Đức Quang tự, thỉnh tượng Phật từ chùa Phổ Minh ra thờ. Tuy Phan Đăng tác giả bài “Về bản kinh Thủy Sám chép tay của ngài Lệ Hương” không nói rõ ngài chép năm nào, từ sự việc ngài Lệ Hương được Bổn sư cho thụ Tam đàn Cụ túc tại Đại giới đàn Phổ Minh năm 1952, chúng tôi phỏng đoán ngài chép tay Kinh Thủy Sám khoảng từ 1953-1956254. Đây là hiện vật quý của Phật giáo Quảng Bình.
Lúc bấy giờ trên miền Bắc có ba tổ chức Phật giáo là Hội Việt Nam Phật giáo (hậu thân của Hội Phật giáo Bắc Kỳ), Hội Phật giáo Cứu quốc (thành lập cuối tháng 8 năm 1945) và Hội Thanh niên Phật tử (thành lập ngày 23 tháng 12 năm 1943), thống nhất các tổ chức Phật giáo trở thành vấn đề cấp thiết.
Sau một thời gian tuyên truyền vận động, từ ngày 16 đến ngày 18 tháng 3 năm 1958, Đại hội đại biểu thành lập Hội Phật giáo Thống nhất Việt Nam tiến hành tại chùa Quán Sứ Hà Nội. Đại hội đã bầu Ban Trị sự Trung ương Hội gồm 45 vị (10 ghế dành cho đại biểu Phật giáo miền Nam) thực tế gồm 33 vị. Ban Trị sự đã bầu Ban Thường trực do Pháp sư Thích Trí Độ làm Hội trưởng, Hòa thượng Thích Tâm Thi, Thượng tọa Thích Đức Nhuận, Thượng tọa Phạm Đức Chính, cư sĩ Tâm Minh Lê Đình Thám được bầu làm Phó Hội trưởng Hội PGTNVN. Đến ngày 28 tháng 4 năm 1958, Hội có tư cách pháp nhân (theo Nghị định số 167), được hoạt động trong toàn quốc.
Mục đích của Hội là “hòa hợp tăng ni, cư sĩ, các vị nghiên cứu Phật pháp để chung sức chung lòng: Hoằng dương Phật pháp, Lợi lạc quần sinh, Phụng sự Tổ quốc, Bảo vệ hòa bình”, cụ thể là:



254 Bộ Kinh gồm ba quyển thượng, trung, hạ, được chép bằng chữ Hán trên giấy bổi có in chìm hình cánh hoa  và chữ thọ cách điệu hình tròn màu đỏ. Tất cả có 41 tờ (82 trang), mỗi trang chính văn được chép thành 6 dòng, mỗi dòng 17 chữ, có một số hình vẽ minh họa.

 

• Phát huy lòng yêu nước
• Phát huy tinh thần “vô ngã vị tha” của đạo Phật
• Phục vụ lợi ích của nhân dân
• Thực hiện cương lĩnh của MTTQ Việt Nam góp phần củng cố miền Bắc, đấu tranh thống nhất nước nhà

Một thời gian sau, Chi hội Phật giáo Thống nhất tỉnh Quảng Bình cùng các Chi hội Phật giáo tỉnh Bắc Ninh, Nam Định, Thái Bình có quyết định thành lập. Hòa thượng Hồng Tuyên trụ trì chùa Phổ Minh làm Chi hội trưởng.
Từ ngày 25 đến ngày 29 tháng 4 năm 1961 (Tân Sửu) Đại hội MTTQ Việt Nam lần thứ II diễn ra tại Hà Nội. Hòa thượng Phổ Minh Hội trưởng Hội Phật giáo Thống nhất Việt Nam tỉnh Quảng Bình và sư bà Đàm Dung Ủy viên Ban Trị sự Trung ương Hội Phật giáo Thống nhất Việt Nam được bầu là Ủy viên Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam.
Tháng 10 năm 1964, Đại hội Đại biểu lần thứ III Hội PGTN Việt Nam diễn ra tại chùa Quán Sứ, Hà Nội. Đoàn Đại biểu Hội PGTN Việt Nam tỉnh Quảng Bình do Hòa thượng Phổ Minh dẫn đầu tham gia Đại hội. Ngài đã được suy cử vào Ban Chứng minh Đạo sư của Hội PGTN Việt Nam gồm 27 vị.
Hoạt động của Phật giáo Quảng Bình lúc đó như Báo cáo tại Đại hội Phật giáo lần thứ III xác định: “Đối với công cuộc xây dựng miền Bắc, giới Phật giáo ta đã nhiệt liệt ủng hộ và thi hành mọi chủ trương chính sách của Chính phủ. Các Phật tử của chúng ta với điều kiện và khả năng của mình đã tích cực tham gia xây dựng Hợp tác xã, đẩy mạnh sản xuất, phát triển văn hóa. Nhiều chiến sĩ thi đua và lao động tiên tiến đã xuất hiện trong giới Phật tử. Đặc biệt nhiều chi hội, Ban Đại diện và cá nhân Phật tử đã có thành tích xuất sắc trong việc trồng cây và gửi tiết kiệm. Về trồng cây, theo thống kê của 11 tỉnh thành như Hà Nội, Thái Bình, Hà Nam, Hà Đông, Hà Bắc, Vĩnh Phúc, Ninh Bình, Quảng Bình, Hưng Yên, Sơn Tây và Nam Định đã trồng được 40.887 cây lưu niên, riêng Hà Nội đã trồng 11.334 cây. Hòa thượng Phổ Minh tỉnh Quảng Bình đã trồng 9 cây dừa và 2000 cây khác255
Từ 1965, trong khi Phật giáo Quảng Bình thực hiện phương châm hành động của Hội Phật giáo Thống nhất Việt Nam là: “Hoằng dương Phật pháp, lợi lạc quần sinh, phụng sự Tổ quốc, bảo vệ hòa bình”, thì đế quốc Mỹ mở rộng chiến tranh ra miền Bắc. Cả dân tộc ta phải chiến đấu chống bọn ác ma xâm lược Mỹ rất oanh liệt




255 Báo cáo của Ban Thường trực Trung ương Hội Phật giáo Thống nhất Việt Nam tại Đại hội đại biểu lần thứ III (1964), đăng trong Kỷ yếu Đại hội, trang 20.

và đã thắng lợi rất to lớn, trong sự nghiệp vĩ đại đó Phật tử Quảng Bình có phần đóng góp xứng đáng.
Quảng Bình là vị trí đầu cầu giới tuyến. Quân và dân Quảng Bình nói chung, Phật tử Quảng Bình nói riêng, đã phải chịu nhiều tai họa do bọn ác ma xâm lược Mỹ gây ra.
Bom đạn Mỹ đã trút xuống khắp nơi, xuống cả chùa Chiền, nhà thờ, bệnh viện, trường học, nhà giữ trẻ, mẫu giáo, các khu đông dân, các đồng ruộng, đê đập v.v…thiêu hủy và phá hoại nhà cửa, tài sản của nhân dân, giết hại đồng bào. Tất cả các chùa đều bị phá hủy, có chùa bị địch đánh đi đánh lại nhiều lần như chùa Sùng Phước, chùa Linh Quang, chùa Trầm, chùa Vinh Phú.256
Đặc biệt như chùa Phổ Minh, bao gồm tòa chùa chính, nhà thờ Tổ, hai nhà Tăng, Cổng chùa, có gác chuông, có vườn cây lưu niên , trong chùa có nhiều tự khí có tính chất lịch sử, vì các chùa bị đánh phá đều thu thập về đây để bảo vệ. Nhưng giặc Mỹ đánh đi đánh lại nhiều lần, chúng đánh thì tu sửa, chúng lại đánh lại tu sửa có đến 9, 10 lần. Đến đêm ngày 3 tháng 8 năm 1968, bất ngờ vào lúc đêm khuya chúng cho nhiều tốp máy bay đến bắn phá và ném xuống đây hàng chục bom phá, bom sát thương, hàng ngàn quả bom bi, bắn hàng chục loạt rốc két, phá nát cả khu chùa và 45 nóc nhà của đồng bào Phật tử ở xung quanh chùa. Tượng Phật, chuông mõ, kinh sách và tất cả đồ đạc tự khí nói chung đều hư hại.257
Trong hàng ngũ tăng ni có 11 vị hy sinh, hàng trăm tín đồ bị chết và bị thương. Nhưng tội ác của giặc càng nhiều thì tinh thần chống Mỹ cứu nước của Quảng Bình càng cao. Cả tỉnh đều tự nguyện thề với cả nước: “Du Quảng Bình có bị tàn phá hết, có thể bị hy sinh lớn nhất để đồng bào miền Nam, đồng bào cả nước bớt tổn xương máu thì cũng vui lòng’.
Gần 1550 ngày đêm đọ sức với kẻ thù tàn bạo, Quảng Bình chúng tôi đã ghi vào bảng vàng chiến thắng của quân và dân miền Bắc 572 máy bay chiếc máy bay đủ các



256 Báo cáo của Ban Trị sự Trung ương hội tại Đại hội 4 đánh giá: “Ở miền Bắc, đáp lời kêu gọi thiếng liêng của Tổ quốc, nhiều vị tăng ni trẻ tuổi đã tạm gác áo cà sa tòng quân diệt giặc” Ở các địa phương, các tăng ni đã hết lòng chăm sóc thương binh, bệnh binh, chăm sóc những gia đình liệt sĩ, góp phần động viên thanh niên hang hái lên đường giết giặc cứu nước. Trong chiến tranh phá hoại của giặc Mỹ, nhiều vị tăng ni đã nêu tấm gương cao đẹp về tinh thần dũng cảm chiến đấu và phục vụ chiến đấu. Phật tử Quảng Bình luôn luôn tỏ lòng sắt son với Tổ quốc, vượt qua muôn vàn gian khổ cùng nhân dân đánh trả bọn cướp Mỹ và giành thắng lợi vẻ vang.
257 Hai năm sau, vào năm 1970, bấy giờ Hòa thượng Phổ Minh đã không còn nữa, được phép của chính quyền địa phương, bà con Phật tử lại đứng ra cùng nhau đóng góp công sức tiền của để dựng tạm lại ngôi chùa. Trong hoàn cảnh chiến tranh khó khăn lúc bấy giờ, cuộc sống bà con thiếu thốn nhiều mặt, nên chùa cũng chỉ được dựng tạm lại bằng những vật liệu thô sơ, chủ yếu là để có nơi thờ tự và sinh hoạt tín ngưỡng cho Tăng chúng và tín đồ Phật tử tại địa phương.

Chúng tôi nghĩ rằng chỉ có sự lãnh đạo của Đảng Lao động Việt Nam, có chế độ ưu việt của miền Bắc nước ta thì Phật tử chúng ta mới phát huy được truyền thống yêu nước mến dân, thực hiện được mục đích cứu khổ độ sinh của đạo Pháp.
Thay mặt toàn thể Tăng già, cư sĩ và thiện tín tỉnh Quảng Bình, chúng tôi xin hứa tích cực thực hiện đầy đủ Nghị quyết của Đại hội.”258
Có lẽ nói, kể từ năm 1968, khi máy bay Mỹ ném bom phá hủy chùa Hội quán Phổ Minh, giết hại 11 tăng ni trong tỉnh và Hòa thượng Hồng Tuyên viên tịch cùng năm phong trào Phật giáo Quảng Bình lắng xuống cho đến khi ba tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên sáp nhập thành tỉnh Bình Trị Thiên, tỉnh lỵ đặt tại thành phố Huế, rồi năm 1989 lại tách tỉnh thì phong trào Phật giáo tỉnh Quảng Bình vẫn chưa được phục hồi.
Qua một khoảng thời gian khá dài, sự mong muốn có một Tỉnh hội Phật giáo để được nghe giảng kinh thuyết pháp; được chung tay làm Phật sự, được dâng hương lễ Phật ở các chùa đã trở nên mạnh mẽ và cấp thiết.
Năm 2009, các tín độ Phật tử ở thành phố Đồng Hới tiến hành vận động thành lập Tỉnh hội Phật giáo Quảng Bình. Đơn đề nghị được gửi lên cấp trên có thẩm quyền. Lãnh đạo tỉnh và Hội đồng Trị sự Trung ương GHPG Việt Nam đồng ý cho pháp. Ngày 7 và 8 tháng 11 năm 2009, Đại hội lần thứ nhất thành lập Tỉnh hội Phật giáo Quảng Bình được tiến hành và thành công tốt đẹp. Ban Trị sự Phật giáo Việt Nam tỉnh Quảng Bình được thành lập do Thượng tọa Thích Tánh Nhiếp (trụ trì chùa bên thành phố Paksế tỉnh Champasăc, CHDCND Lào) làm Trưởng ban để dẫn dắt phong trào Phật giáo tỉnh Quảng Bình bước trên con đường mới, làm cho cuộc sống tâm linh của nhân dân thêm phong phú hơn, cùng nhau xây dựng quê hương giàu đẹp.

4. Kết luận

Tiếp nối phong trào chấn hưng Phật giáo những năm 1930-1945, Quảng Bình lại có điều kiện chấn hưng Phật giáo từ năm 1948 đến năm 1954. Và, vẫn giữ được nếp sinh hoạt Phật sự đến hết năm 1968, rồi lắng xuống từ năm 1969 đến năm 2008, bắt đầu khởi sắc năm 2009 khi tiến hành Đại hội lần thứ nhất thành lập Tỉnh hội Phật giáo Quảng Bình do Thượng tọa Thích Tánh Nhiếp làm Trưởng Ban Trị sự.




258 Phát biểu của Trưởng đoàn Đại biểu Phật giáo Quảng Bình tại Đại hội Đại biểu lần thứ IV Hội Phật giáo Thống nhất Việt Nam tại Hà Nội (tháng 4 năm 1972). Xem Kỷ yếu Đại hội.

Tài liệu tham khảo

1. Tạp chí Viên âm từ số 81-127, Hội Phật học Trung Kỳ
2. Kỷ yếu Đại hội Hội Phật giáo Thống nhất Việt Nam kỳ I, năm 1958.
3. Kỷ yếu Đại hội Hội Phật giáo Thống nhất Việt Nam kỳ III, năm 1964.
4. Kỷ yếu Đại hội Hội Phật giáo Thống nhất Việt Nam, kỳ IV, năm 1972.
5. Thích Hải Ấn – Hà Xuân Liêm, Lịch sử Phật giáo xứ Huế, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, 2001.
6. Tạp chí Thông tin Khoa học &công nghệ, số 3 năm 2015.
7. Tạp chí Liếu Quán số 7, Nxb Thuận Hóa, 2016.
8. Nguyễn Đại Đồng, Phật giáo Việt Nam từ khởi thủy đến năm 1981, Nxb Tôn giáo, 2018.
9. Các trang Web của Ban Tôn giáo Chính phủ; Phật giáo tỉnh Quảng Bình; Thư viện Hoa sen.